Portekize Arraiolos Halıcılığının temelini oluşturan Uşak Halıları

Portekiz Krallığında 15.yy’ın sonunda daha önce görülmemiş gelişmeler yaşanıyordu. Bu yeni duruma göre öncesinde Mouraria ve Judaria ismi verilen şehirlerin çeperlerinde yer alan kendilerine mahsus mahallelerde yaşamalarına izin verilen Moro(Müslümanlar) ve Yahudiler Kral Manuel’in fermanı ile ya krallığın topraklarını terk etmeye ya da vaftiz olarak Katolik olmayı kabul etmeye zorlanıyordu. Bu politika Portekiz Kralının bu kuralı önceden uygulamaya koyan Kastilya krallığı ile yakınlaşma hamlesi olarak yorumlanmaktadır. Bu ferman Lizbon’un demografik yapısında sarsıcı bir etkiye yol açmıştı ve birçok zanaatkar, esnaf ve alim şehri terketmek zorunda kalmıştı. Bu gidiş krallığın ekonomisini öylesine sarsmaya başladı ki, müzisyenlik gibi morolardan başka kimsenin icra etmediği bazı meslek gruplarında bu yasağı esnetmek zorunda kalmışlardı.

Şekil 1Halı Tüccarları”, de Jean-León Geróme

İşte Lizbon’u terk edenlerden bazıları da dokumacılardı. Bu dokumacılardan bir kısmı Cebelitarık boğazını aşarak Magrib krallıklarına sığınmıştı. Bazıları ise başkentten uzakta bir köyde kendisine yeni bir hayat kurmayı denemişti. İşte Yabüre(Évora) yakınlarında bulunan Arraiolos köyünde dokumacılık moroların bu bölgeye gelmesiyle başlamıştı.

16.yy’ın ilk yarısında, Vasco da Gama’nın Hindistan’a deniz yoluyla varmasıyla başlayan zenginleşme kısa sürede Portekiz’de varlıklı bir tüccar sınıfı yaratmıştı. Bu tüccarlar kendilerine köşkler ve saraylar yaptırıyorlardı. Bu sarayları dekore ederken, sıkça gidip geldikleri İtalyan saraylarına özeniyor ve halı ile donatmak istiyorlardı. Aynı zamanda da Kiliselere bağış olarak böylesine zengin mobilya ve dekoratif tekstil ürünlerini bağışlama geleneği vardı. Ancak Portekiz coğrafi olarak Osmanlı Devletine çok uzak bulunduğu için bölge pazarlarında Osmanlı Halısına rastlamak mümkün olmuyordu. Bazı taklit halılar Kastilya’da yapılarak Portekiz’e satılıyordu. Bazen de halıların kendisi gelmese de resim sanatı yoluyla bazı halıların motifleri Portekiz’e ulaşıyordu.

Şekil 2Anunciação-Gregório Lopes- Retábulo de Santos o Novo. 1541’den önce

Portekiz Resim sanatının baş yapıtları arasında sayılan Meryem Ana’nın Cebrail tarafından müjdelenmesine ait bir tablo Flemenk resiminin Portekiz resmini etkilemesi ile doğmuştu. Tabloda oldukça belirgin şekilde resmedilen bir uşak halısı sonraları Avrupada İtalya’da Lorenzo Lotto’nun resimleri ile meşhur olduğu için Lotto halısı ile nam salmış, 16.yy uşak halılarının çok güzel bir örneğiydi. Kufi bordürleri olan halı baskın bir kırmızı renge sahipti. Bu halılar Rumeli’de Romanya’da, İtalya’ya kadar olan tüm doğu Avrupa’da, devlet görevlilerine, asillere hediye olarak gönderiliyor ve zenginlik göstergesi olarak teşhir ediliyordu.

Portekiz’de bulunan ilk Türk halısı olan görseldeki halı, Avis Haneda’nının envanterinde bulunan 15.yy’ın birinci yarısına(veya 16.yy’a) tarihlendirilen bu halıdır. Günümüzde Paris’teki Jacquemart-André müzesinde bulunmaktadır.

Arraiolos halıcıları da kurulduktan sonra dönemde Portekiz asilleri ve zenginleri arasında son derece popüler olan bu uşak motifini taklit etme yoluna gitmişlerdi.

Şekil 3 16.yy Arraiolos Halısı- Museu Nacional de Arte Antiga

Lizbon’da bulunan Eski eserler müzesindeki bu halı Arraiolos halıcılığının günümüze ulaşan en eski halılarından birisi olmuş ve bölge halıcılığında geleneksel bir motif halini alarak sonraki yüzyıllarda da çokça taklidi yapılmıştı.

Şekil 4 Arraiolos Halıcılık Bilgilendirme Merkezinde sergilenen Uşak Halısı motifli Arraiolos Halısı

Arraiolos halıları 19.yy’a gelindiğinde bile Portekiz kraliyet mensuplarının vazgeçilmez motifleri arasında yer almaya devam ediyordu. Kraliyet Fırkateyni olarak inşa edilmiş Dom Fernando II e Glória gemisinin lüks yemek salonunda yemek masasının altını süslemek için gene Uşak motifli Arraiolos halıları tercih edilmişti.

Günümüzde Arraiolos Halılar tüm dünyada nam salmış bir Avrupa halı türü olarak meşhurdur ve halen Portekiz’de birçok evin vaz geçilmez süsleme unsuru olarak tercih edilmeye devam etmektedir.

Şekil 5Expo Dubai 2020’de Portekizli bir halıcı Uşak motifli Arraiolos halısı dokurken:Arraiolos Belediye Arşivinden alınmıştır

Portekiz’in Arraiolos Halıcığının günümüze kadar ulaşması sağlayan şey Portekiz devletinin ve Portekiz halkının duyarlılığı olmuştur. Portekiz’de üretilmemiş hiçbir halı Arraiolos Halısı ismiyle satılmadığı gibi Arraiolos şehrinde orada üretilen halılar dışında hiçbir halı satılmamaktadır. Bu konuda marka ve etiket düzenlemeleri olduğu gibi zaten Portekizlilerin doğal duyarlılıkları ve kültür koruma bilinçleri nedeniyle yabancı menşeili halılar bölgeye sokulmamaktadır.

Günümüzde tüm dünyanın hayranı olduğu ve taklidini yaptığı Türk halıcılığı can çekişmektedir. Artık Kapalı çarşıda bile Türkiye menşeili Türk halısı bulunamaz hale gelmiştir. Güneydoğu Asya ve Orta Asya menşeili halılar piyasayı işgal etmiş ve yerli halıcılığı bitme noktasına getirmiş, bu işi yapan insanlar artık tezgahlarını kapatarak başka sektörlere yönelmeye başlamıştır. Kültür ve Türizm Bakanlığı, Maliye Bakanlığının iş birliği içinde alacağı tedbirler ve uygulamalar, halkımızın da bilinci ile yok olmakta olan Türk halıcılığını kurtarma eylem planı hazırlanmalı ve halıcılığımız koruma altına alınmalıdır.

Kendisini Türk milliyetçisi olarak gören her insanı evine Türkiyede dokunmuş bir Türk halısı almaya davet ediyorum.

İbrahim AYBEK- Lizbon- 10.11.2025